ग्रेसची प्रेमकविता : पापसंकल्पनेकडून सौंदर्यशिल्पाकडे

          

दुपार- स्त्रीदेहाचे चिंतन. रात्र- स्त्रीदेहाशी संमीलन. स्त्रीदेहाच्या चिंतनाचा दिवस आणि संमीलनाची रात्र यांच्या अनुभूतीचा संधिकाल म्हणजे संध्याकाळ. संध्याकाळ हे ईश्वरी युनिट.’..माझ्या आईची प्रतिमा..जशी स्त्री या संकल्पनेची प्रतिनिधी आहे. त्याचप्रमाणे ती ‘स्त्री’तून निर्माण होणाऱ्या सर्व नात्यांचीही प्रतिनिधी आहे. माझी प्रेमकविता ही संपूर्णपणे असांकेतिक असण्याचे हे कारण आहे. माझी आई माझी प्रेयसी. माझी आई- माझ्या वासनांचे स्मृतिरूप जागरण. माझी आई- स्त्री देहाच्या शक्तीचे अंतिम भयाण केंद्र. माझी आई माझे क्रौर्य माझी आई- माझी करुणा. म्हणून..स्त्रीला विभिन्न पातळ्यांवर समजून घेणे हाच मला पुरुषार्थ वाटतो. --- ग्रेस     
                                                                (डॉ. अक्षयकुमार काळे यांना दिलेल्या मुलाखतीतून)  दिवस

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------

              ‘संध्याकाळच्या कविता’ या संग्रहात ग्रेसच्या अनेक प्रेमकविता आहेत. अर्थातच त्या पारंपरिक प्रेमकवितांपेक्षा भिन्न आहेत, हे सांगायला नकोच. त्यांची एकेक कविता एकेका विषयाला वाहिलेली नाही, ती विषयांची नव्हे तर जाणिवांची कविता आहे. हा साठोत्तरी मराठी कवितेचा विशेष आहे. आरती प्रभू, चित्रे-कोलटकर यांच्या कवितेत हे आपल्याला प्रामुख्याने दिसते. पण ग्रेसच्या सर्वच कवितांचे ते वैशिष्ट्य आहे.

              ग्रेस यांच्या कवितेत एकाच वेळी प्रेम व भय, आसक्ती व द्वेष अशा परस्पर विरुद्ध भावनाही दिसून येतात. त्यांची अनुभूती व्यामिश्र, आणि  वृत्ती, संवेदना व जाणिवांना प्राधान्य देणारी आहे. त्यामुळे त्यांच्या एकूण कवितांमधून निव्वळ प्रेमकविता म्हणून काही वेगळे काढणे शक्य नाहीच; तर त्यांच्या प्रेम जाणिवेबद्दल बोलावे लागते. मात्र ही प्रेमजाणीव टाळून त्यांच्या कवितेचा विचार करणे शक्य होणार नाही. याचे कारण संध्याकाळच्या कवितांचे ते एक महत्त्वाचे सूत्र आहे.

              शिरीष पै यांनी म्हटल्याप्रमाणे, ‘‘संध्याकाळच्या धूसर वातावरणात ग्रेसचे दु:ख फिरून फिरून जन्म घेते. संध्याकाळीच ही वेदना पुन:पुन्हा जागी होते, कारण याचवेळी आत्मा एकटा होतो- तो स्वतःतून वाहणाऱ्या प्रवाहाच्या उगमापर्यंत जाऊ शकतो.”  (मलपृष्ठ: संध्याकाळच्या कविता)

              पण ग्रेस यांच्यासाठी ही संध्याकाळची वेळ दु:ख आणि वेदना यांना जन्म देणारी असली तरी ती आत्मिक प्रवाहाची म्हणून नव्हे, तर स्त्री आसक्तीची वेळ म्हणून महत्त्वाची आहे. कारण जिला आपण मावळतीची सांज म्हणतो, संस्कृतीच्या दृष्टीने जी गोरज- गायी घराकडे परतताना त्यांच्या पायांची धूळ उडवणारी- वेळ आहे. तिला साहित्यातही वेगवेगळ्या नावांनी संबोधले आहे: आरती प्रभू ‘दिवेलागणीची’ वेळ मानतात. अरविंद गोखल्यांना ती कन्फेशनची- आत्मस्वीकृतीची ‘कातरवेळ’ वाटते. नियतिवादी जीएंच्या दृष्टीने ती ‘बाधा’ होणारी वेळ आहे...पण ग्रेस मात्र तिला स्त्रीदेहाच्या चिंतनाचा दिवस आणि संमीलनाची रात्र यांच्या अनुभूतीचा संधिकाल मानतात.

              म्हणजे स्त्री आसक्ती आणि स्त्रीमीलन यांच्या दरम्यानची अवस्था अनुभवास देणारी ही वेळ. इथे ग्रेस दिवस-संध्याकाळ-रात्र = स्त्री देहाची आसक्ती-हुरहूर-मीलन असा आदिबंध मानतात. (त्यांच्या कवितेत असे अनेक आदिबंध आहेत, ते शोधणे हा स्वतंत्र विषय ठरेल) ग्रेसांच्या कवितेत निसर्गाचे ऋतू आणि दिवसाच्या अवस्था आणि मानवी जीवनातील घटना, भावना, संवेदना यांचा आदिबंध दिसतो. म्हणून संध्याकाळची वेळ (ऋतूची अवस्था)  स्त्रीची ओढ आणि हुरहूर, (शारीर), विफलतेचे दुख (भावना) -असा ऋतू-शरीर-भावना आदिबंध या कवितांमध्ये आहे.

              याचा अर्थ दिवसभराच्या आसक्तीनंतर रात्रीच्या मीलनाची ही असोशीच कवीसाठी वेदना व तेच दु:ख! तेच फिरून फिरून कवितेतून प्रकटत राहते. म्हणून कवीला आपण दु:खाचा महाकवी आहे असे वाटते. पण ती प्रकटते तेव्हा वेदनेचे फुलात रूपांतर करते.

              ग्रेस यांच्या कवितांच्या केंद्रस्थानी हीच स्त्रीजाणीव, प्रेमजाणीव आहे हे लक्षात घ्यावे लागते. इतर जाणिवा तिच्याशी संवादी, जोडून, साहचर्याने व दुसऱ्या स्थानी आहेत. ग्रेस यांच्या कवितेच्या या केंद्राचा विचार होणे फार गरजेचे आहे. पण त्याचे स्वरूप जाणून घेण्याआधी ग्रेसचे व्यक्तिमत्त्व जाणून घेणे गरजेचे आहे.

कवी ग्रेस : व्यक्तिमत्त्वाची अनन्यता

              कवितेचे विश्व आणि कवीचे भावविश्व अशी दोन वर्तुळे कवितेच्या प्रांतात असतात. विशेषत: भावकवींच्या बाबतीत हे घडत असते. ग्रेससारख्या भावकवींच्या कविताविश्वात संवेदना व  भावना यांना तर; भावविश्वात त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाला महत्त्व असते. व्यक्तिमत्त्व ही गोष्ट खूप गुंतागुंतीची असते. बाह्य आणि आंतरिक असे दोन पदर त्याला असतात. ग्रेस यांचे बाह्य  व्यक्तिमत्त्व कलासक्त, कलासंपन्न आहे. म्हणून चित्रपट, चित्रकला, संगीत, शिल्प, नाट्य, नृत्य आदी कला, अध्यात्म, महानुभाव, संतकवी, शाक्तपंथ ते जे कृष्णमूर्तीं..असे तत्त्वज्ञान- हे सारे या बाह्य व्यक्तिमत्वाला व्यापून आहे.

              पण ग्रेस यांचे आंतरिक व्यक्तिमत्वही तितकेच, किंबहुना याहून जास्त व्यामिश्र आहे. कारण त्यांच्या निर्मितिप्रक्रियेत त्याचा सहभाग अत्यंत मोलाचा आहे. ग्रेसच्या निर्मितीत हे व्यासंगी, कलासक्त, व्यामिश्र असे बाह्य व्यक्तिमत्त्व तर प्रकटतेच, त्यांचे आंतरिक व्यक्तिमत्वही  प्रकटते. पण ही प्रक्रिया एवढ्यावर थांबत नाही. एक तिसरे व्यक्तिमत्वही त्याचवेळी कार्यरत असते, जे त्यांच्या आदिम मनाशी संबंधित असते. ही थेअरी सिग्मंड फ्राॅइडचा शिष्य कार्ल युंगने मांडली आहे. त्याने मन आणि अंतर्मन यांच्या जोडीला तिसरे मन म्हणजे आदिम मन मानले आहे. त्यालाच समूहमन किंवा Collective Unconscious  असे म्हणतात.

              मन हे जीवनानुभव आणि शिक्षणाने निर्धारित होते, अंतर्मन त्याच्या मनाने दडपून दाबून टाकलेल्या भावना –विकारांनी युक्त असते. थोडक्यात हे दोन्ही व्यक्तिगत असतात. परंतु आदिम मन हे शेकडो वर्षांच्या समूहाच्या जाणिवांनी बनते. ते व्यक्तिगत नसते. सामूहिक असते. अस्सल कलावंत अशा संपूर्ण व्यक्तिमत्वासह कलाकृतीत प्रकटत असतो. साहित्यात, आत्मनिष्ठ वाङमय प्रकारात हे घडते. भावकवीच्या बाबतीत हे विशेषत्वाने घडते. जे कवी स्वत:च्या निर्मितिप्रक्रियेपेक्षा वाचकवर्गाची जाणीव गृहीत धरून लिहितात, तेव्हा हे आदिम मन प्रकटत नाही. म्हणून मराठीतील अनेक भावकवींच्या कवितेबाबत हे घडून येत नाही. उदा. गझलकार. ग्रेस हे अव्वल दर्जाचे प्रतिभावंत, अनुभवाशी व निर्मितीशी इतके प्रामाणिक असतात की दुर्बोधतेचा दोष पत्करून ते मनाच्या सर्व अवस्थेसह कवितेत प्रकटतात. वाचकसापेक्षता बाजूला ठेवतात. अनुभवाशी इमान राखतात.

              ग्रेसचे व्यक्तिमत्व असे तिहेरी असले तरी त्यांचे अंतर्मन आणि आदिम मनच त्यांच्या कवितेत प्राधान्याने प्रकटते. त्यामुळे  समूर्त अनुभवापासून कविता सुरू झाली तरी ती अंतर्मनाच्या प्रवाहात वाहत जाते. मात्र या प्रवासात त्यांना लाभलेली दैवी देणगी म्हणजे प्रतिमांकित भाषा त्यांच्या कायम सोबत असते. त्यामुळे कार्यकारणभाव, तर्क, अंदाज यांच्या पलीकडे ती जाते. ती कोणत्याही पूर्वपरंपरेशी नाते सांगत नाही किंवा कुणाचा प्रभाव स्वीकारत नाही. ती स्वयंभू आणि स्वतंत्र आहे.

              ग्रेस यांच्या प्रेमकवितेकडे वळण्याआधी या गोष्टी ध्यानात घ्याव्या लागतात.

ग्रेसची प्रेमकविता : परंपरा आणि नवता

              ग्रेसची पारंपरिक पद्धतीची प्रेमकविता नाही. तिच्यातील प्रेमभावनेचे, शृंगार आणि कामभावनेचे स्वरूपही पारंपरिक नाही. याचे कारण ग्रेस या कवीचा स्त्रीविषयक दृष्टीकोन. ते स्त्रीकडे कोणत्या दृष्टीने पाहतात? संध्याकाळच्या कवितांमधील उर्मिलेच्या कविता पाहा:

              या हातानें स्तन गोंदवून घे लाव मंदिरी दिवा

              फुल होऊनी अंधाराचे गळुन पडे काजवा

              लाव मंदिरी दिवा परंतु सोड स्तनांची माया

              मरणावाचून आज सजविली मीच अपुली काया

              ग्रेसच्या कवितेत असा स्त्रीरुपाचा वेध दिसतो. आपल्या वेदनांवर प्रेयसीने फुंकर मारावी अशी कवीची अपेक्षा असते. स्त्रीचे शरीर आणि तिचे अवयव यांचेही उल्लेख कवितेत येतात, पण ते स्त्री-भोगाच्या पातळीवरचे नसतात. डॉ. अक्षयकुमार काळे यांच्या मते, “स्त्रीचा आदिम स्वरूपातील कामभाव, समर्पणशीलता, प्रेमव्याकुळता, कारुण्य आणि पिपासा अशा अनेक वैशिष्ट्यांना ग्रेसची कविता साकार करते. ही स्त्री भारतीय स्त्रीजीवनाचे प्रतीक म्हणून समोर येते.” (ग्रेसविषयी,विजय प्रकाशन,२००९,पृ.१०३) त्यामुळेच ही कविता स्त्रीचे तथाकथित ‘बोल्ड’ व अनिर्बंध चित्रण करत नाही. पण स्त्रीवादी कवितेसारखी स्त्री-वेदनांही तिच्यात येत नाही. उलट ती भारतीय अभिजातवादी परंपरेशी नाते सांगते. ही प्रेयसी संस्कृत परंपरेप्रमाणे अभिजात आहे.

रोमँटिक प्रेमाची कविता

              ग्रेस यांनी मुलाखतीत सांगितलेली आसक्ती आणि मीलन यांच्या मधली अवस्था कुठली असते? तर ती असते रोमान्सची! प्रेमानुभवाची- शरीरानुभवाची ओढ: पण प्रत्यक्ष मीलनाचा अभाव. यातून हा रोमँटिसिझम निर्माण होतो. हवेहवेसे वाटणारे पण प्रत्यक्ष न मिळालेले भागध्येय कवी शोधत राहतो, ते गवसते रोमँटिक प्रेमकवितेत. म्हणून ग्रेस यांच्या कवितेत प्रेयसीची वर्णने कशी येतात पहा:

             

              तुला पाहिलें मी नदीच्या किनारीं

              तुझे केस पाठीवरी मोकळे

              इथें दाट छायांतुनी रंग गळतात

              या वृक्षमाळेंतले सावळे!

             

              तुझीं पावलें गे धुक्याच्या महालांत

              ना वाजली ना कधीं नादलीं

              निळागर्द भासे नभाचा किनारा

              न माझी मला अन् तुला सावली..

              जशी ओल जातां तुझ्या स्पंदनांतून

              आकांत माझ्या उरीं केवढा!

              तमातूनही मंद ताऱ्याप्रमाणें

              दिसे की तुझ्या बिल्वराचा चुडा

              या कवितेतली प्रेयसी प्रत्यक्ष नाही. पाठीवरचे मोकळे केस आणि बिल्वरी चुडा इतकेच काय ते प्रेयसीचे दृष्यरूप. बाकी अमूर्तच म्हणजे हे रूप आहे कवीच्या मनातले. रोमँटिक.. म्हणून तर तिचे चित्र धूसर आहे. प्रेयसीच्या आसक्तीपोटी, मीलनाच्या अभावामुळे, संध्याकाळच्या अवस्थेत दाटून आलेल्या भावना-संवेदनेतून कविप्रतिभेने निर्माण केलेले कवीला भावलेले ते आभासी भावचित्र आहे. प्रेयसी आणि ऋतू व कवीच्या भावना इथे बेमालूम मिसळल्या आहेत. पहिल्या दोन ओळीत कवी प्रेयसीबद्दल तर दुसऱ्या दोन ओळीत निसर्ग व आपल्या भावना यांना प्रकट करीत जातो. त्यातून हे भावचित्र अमूर्त चित्रकलेतील  (Abstract Painting) चित्रासारखे रूप धारण करते.

प्रेमाचा अभाव आणि  आकांताचे देणे

              ग्रेसच्या कवितेत प्रेमाच्या अभावामुळे येणारा आकांत आहे. हा अभाव प्रेयसीचा आणि आईबद्दलचा तर आहेच; पण कधी तो प्रेयसी, आई आणि ईश्वर असाही आहे. म्हणून त्यांची प्रेमकविता मराठीत अनन्य आहे. ग्रेस यांच्या या प्रेमजाणिवेला डॉ. अक्षयकुमार काळे म्हणतात त्याप्रमाणे, आयुष्यातील भयाण पोकळी, एकाकीपणा, मृत्यूचे गूढ आकर्षण, ईश्वराच्या अस्तित्वाचे आभास इत्यादी गोष्टींचे संदर्भ येऊन मिळतात. कधी ईश्वर, प्रेयसी, मृत्यू यांची गुंफण होते: तर कधी जन्म, प्रेयसी आई यांची. डॉ. काळे यांच्या मते, “ईश्वरी अस्तित्वाच्या स्पर्शाने प्रेमकवितेला कधी स्पर्शाची धार येते तर कधी मृत्यूच्या जाणिवेने तिच्या अंगावर एक काटा फुलतो.” (ग्रेसविषयी, तत्रैव, पृ.१०४)

              इतकी व्यामिश्रता ग्रेस यांच्या प्रेमकवितेत आहे.

              तू येशील म्हणून मी वाट पाहतों आहे

            तीही अशा कातरवेळी,

            उदाच्या नादलहरीसारख्या

            संधीप्रकाशात....

            आणि आई नसलेल्या पोरासारखे हे माझे

            शहाणे डोळे हलकेच जोडून देतो

            नदीच्या प्रवाहात

            इथे मृत्यू, ईश्वर, प्रेयसी, आई यांची गुंफण आहे. कधी कधी तर कवीला आपल्या हताश आणि उदास अवस्थेत प्रेयसीचाच आधार वाटतो आणि तो तिच्या प्रेमाची याचना करू लागतो. तिच्याकडून प्रणयाची नव्हे तर जणू ईश्वरी कृपेची अपेक्षा करतो.

            जसें माझ्या आयुष्यातून उठून गेलें

            कुण्या मुग्ध मायाळू देहाचे मरण ..

            उर्मिले, माझ्यापुरते आणि ईश्वरासाठी तुझे हंसगीत

            उध्वस्त फुलांच्या परागांतून यावेत

            सोनेरी पावसाचे

            अनोळखी संदेश ...

            इथे कवीला आपण आणि ईश्वर यांच्यातला सेतू म्हणजे प्रेयसी वाटते. उध्वस्त फुलांच्या परागातून तिचे हंसगीत सोनेरी पावसाचे संदेश घेऊन यावेत अशी कवीची (रोमँटिक) अपेक्षा आहे.

            कधी कधी कवी-प्रेयसीचे मीलन होतेही. पण तो ‘साक्षात प्रेमानुभव’ कवी देत नाही. तर कधी तरी अनुभवलेला, कवीच्या स्मरणातला प्रेमानुभव संध्याकाळच्या प्रहरी अंतर्मनातून वर येतो, तो ते सांगतात. पण तिथेही अतृप्तीच प्रकटताना दिसते. पाहा:

            देहास आठवे स्पर्श

            तू दिला कोणत्या प्रहरी?

            की धुके दाटले होते

            या दग्ध पुरातन शहरी..

            अशी प्रेमाची संदिग्धताच कवीच्या मनात आहे. ग्रेसचे प्रेमगीत कवी नारायण सुर्व्यांसारखे तृप्तीचे नाही.

कामभावना आणि पाप संकल्पना

            दिलीप चित्रे किंवा अरुण कोलटकर यांच्याप्रमाणेच ग्रेसची कवितादेखील अस्तित्ववादी चिंतन मांडते. पण हे दोन कवी ‘प्रत्यक्ष’ प्रेमानुभवाला, मीलनाला, संभोगाला कवितेत चितारतात, तसे ग्रेस करत नाही. ते ‘रोमँटिक’ प्रेमानुभावाला चितारतात. कोलटकरी कविता कामवासनेचा वेध घेते. ग्रेसची कविता त्यातल्या रोमान्सचा वेध घेते.

            चित्रे- कोलटकरांच्या कवितेत प्रेमभावना-कामभावना आणि कामपूर्तीचा अनुभव येतो. ग्रेसच्या कवितेत कामगंड- सेक्स कॉम्प्लेक्सचा अनुभव येतो. कारण ग्रेसची कविता भारतीय परंपरेशी नाते सांगते. त्यामुळे भारतीय परंपरेतील पापभावना ग्रेस यांच्या कवितेत दिसते, ती चित्रे- कोलटकरांच्या कवितेत दिसत नाही. भारतीय परंपरेत कामपूर्तीवर धर्म आणि नीतीचे नियंत्रण आहे. या परंपरेत वैवाहिक कामपूर्ती नैतिक आणि अ-वैवाहिक कामपूर्ती अनैतिक मानली गेली आहे. चित्र-कोलटकर ही परंपरेची बंधने धुडकावून प्रेमानुभवाला कामानुभव व अस्तित्वाचा  एक अनुभव म्हणून पाहतात. कोलटकर तर त्यापलीकडे जाऊन प्रेमानुभवापेक्षा मानवी जन्मासाठीची एक अपरिहार्य प्रक्रिया म्हणून कामवासनेकडे पाहतात. तर ग्रेस यांना शरीरनिष्ठ कामवासना हा मानवाला मिळालेला शाप वाटतो. मानवी देहांत वासना कुणी व अशासाठी पेरल्या असा प्रश्न त्यांना पडतो. पाहा:

            शुभ्र अस्थींच्या धुक्यात

            खोल दिठीतली वेणा;

            निळ्या आकाश-रेषेंत

            जळे भगवी वासना    किंवा

            शरीर विणलें कुणी अतुट फाटली वासना

            तुझ्यांत भिनल्यावरी फिरून चंद्र अर्धा उरे

            अरुण कोलटकर कामभावना बेधडक लिहितात. प्रत्यक्ष समागमाचे चित्रणही ते रेखाटत. कामपूर्तीची अवस्था अत्यंत कलात्मक भाषेत कोलटकर कसे चितारतात ते पहा:

            टचकन उमलते बेवारशी तृप्ती

            पाण्यात झुगारलेल्या सिगारेटसारखी

            पिकतात खपतात जन्मांध वांगी

             तृष्णाकाठी. स्पर्शजन्य कमळे

            एकामागून एक तोडत निळीफोल घोडी जाते.

            नसानसात चिवचिवणारी व्हीनस नासून जाते.

इथे प्रत्यक्ष संभोगाचे कलात्म चित्रण आहे. या अनुभवाकडे कोलटकर अ-सांस्कृतिक व केवळ अस्तित्ववादी भूमिकेतून पाहतात.

            ग्रेस कामानुभव एकतर रेखाटत नाही. रेखाटला तर स्पर्शानुभवापलीकडे तो जात नाही, गेला तर त्यांची पापसंकल्पना मध्येच जागी होते.

            या दु:खाचा कलश सावरे तुझ्या कटीची आण

            की हाताने हळू स्पर्शावें मीच माझे प्राण

             उभ्या घनांच्या शिखरांमध्ये तुटे जशी चांदणी

            मळवट-भरल्या केसांवरचे फूल तसे साजणी...

            संध्याकाळी मुका उभा मी मला सतीचा शाप

            कुठें पाहतो? अस्थींवरतीं सरसर चढती साप

            इथे पहिल्या दोन ओळीत स्पर्शानुभव, दुसऱ्या दोन ओळीत कामानुभव आणि तिसरया दोन मध्ये पापभावना स्पष्ट दिसते. आता आणखी काही ओळी पाहा:

            इथलीच कमळन,

            इथलीच टिंबे

            पाण्यामध्ये-

            फुटली बिंबें

            इथलेच उ:शाप,

      इथलेच शाप

            माझ्यापाशी-

            वितले पाप.

             इथे प्रणय सूचकपणे कवी व्यक्त करतो. तरीही त्याच्या मनात अपराधी भाव जागा होतो. कारण कवीच्या अंतर्मनात खोल दडून असलेली पापसंकल्पना होय.

पापसंकल्पनेकडून कामगंडाकडे

            भारतीय सांस्कृतिक धारणांना, त्यातील मूल्ये प्रमाणके, प्रतीके, मिथके यांना ग्रेसची कविता मान्यता देते आणि आपल्या कवितेतून हे सांस्कृतिक संचित मांडत जाते. ग्रेसचे समकालीन सुर्वे, चित्रे, कोलटकर जसे या सांस्कृतिक संचितांची चिकित्सा करतात तसे ग्रेस करत नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या कवितेतील पापसंकल्पना पुढे जाऊन कामगंडाचे रूप धारण करते. त्यामुळे प्रणय रोमॅन्तिक राहतो व मीलनानुभव स्पर्शाच्या पातळीपर्यंतच पोचतो. त्यापुढे कवीचे मन अपराधी होते आणि पापाच्या दडपणातून हा गंड अधिक जागा होतो.            बहरांत दु:ख अनवाणी

            कीं पैलथडीची रात?

            माझाच स्पर्श सर्पाचा

            अमृतमय माझे हात ...

            ‘पैलथडीची रात्र’ असूनही आपल्या प्रणयाला काय नाव द्यावे? तो अमृतमयी (पुण्यरूप) की सर्पमय (पापरूप) या द्वंद्वात कवी अडकतो. त्यामुळे कवीला फुलांची शय्याही जळणारे रान वाटू लागते.

            सांज-घनाच्या मिटल्या ओळी

            मिटले माझे नयन निळे

            शिरीष फुलांच्या शय्येवरती

            क्षितिजावरचे रान जळे

            पारंपरिक प्रेमकवितेत निसर्ग प्रणयानुकुल असतो. इथे फुलांचे रान ‘जळत’ आहे. हे असे का होत असावे?

            कामगंडाकडून मातृगंडाकडे

            ग्रेस प्रेयसीकडे स्त्री म्हणून तर पाहतातच पण तिच्यातच ते मातृरूप शोधतात. त्यामुळे आई आणि प्रेयसी वेगळी राहत नाही. हे मदर फिक्सेशन आहे. या अवस्थेला मानसशास्त्रात इडीपस कॉम्प्लेक्स असे म्हणतात. हॅम्लेट आपल्या मातृगमनी काकांना का मारू शकत नाही. का? तर त्याला काकात आपलेच एक रूप दिसते. ज्या रुपाला मातेची सुप्त लालसा आहे, अंतर्मनाच्या- आदिममनाच्या पातळीवर.

            इथे कवी प्रेयसीशी का रत होत नाही? तर त्यालाही तिच्यात मातृरूप दिसते. त्यामुळेच त्यांच्या कवितेत पापभावना आणि कामगंड दिसतो

            माडांच्या परिघांत मी विझवल्या स्वप्नार्त चंद्रावळ

            डोळ्यांची बुबुळें तुझीं उलटता झाली धरित्री निळी ...

            तृष्णेच्या पहिल्या फुलास गिळतो माकंद ओठांतला

            कर्णाच्या घनतेंत की वितळतो संभोग कुंतीतला?

            प्रणयप्रसंगी कवीला कुंतीच्या अनैतिक समागमाचे आणि त्यातून जन्मास आलेल्या, पुढे कायम उपेक्षित राहिलेल्या कर्णाचे स्मरण होते. इथे केवळ कामगंड नाही, त्याच्या जोडीला मातृगंडही आहे. कर्ण- कुंतीच्या नात्याशी आपले-मातेचे नाते कवी जोडून पाहतो. या मातृगंडातूनच ग्रेसची दुर्बोधताही जन्मास येते.

            याबद्दल डॉ. जयंत परांजपे यांनी विवेचन केले आहे: “आईविषयी वाटणारे आकर्षण, तिचा द्वेष, लैंगिक जाणिवा व्यक्त करणाऱ्या प्रतिमांशी असलेला संपर्क, पित्याविषयीची शत्रुत्वभावना हे घटक मातृविषयक गंडाकडे अंगुलीनिर्देश करतात व यातूनच दुर्बोधता निर्माण होते. या गंडाचा कवीच्या भावजीवनाशी व नीतिविषयक कल्पनांशी इतका जवळचा आहे की कवी स्वतःच्या नकळत आपल्या हेतूंना स्वप्नसदृश्य दुर्बोधतेच्या धुक्यात वितळून टाकतो.” (डॉ. जयंत परांजपे, ग्रेस आणि दुर्बोधता, ग्रेसविषयी, डॉ. अक्षयकुमार काळे यांच्या ग्रंथातून उधृत, पृ.११९)

            तू आठवणीतुन माझ्य

            कधी रंगित वाट पसरशी

            अंधार-व्रताची समई

            कधी असते माझ्यापाशी…

            तूं मला कुशीला घ्यावे

            अंधार हळू ढवळावा...

            संन्यस्त सुखाच्या कांठी

            वळीवाचा पाऊस यावा

            अशी अपेक्षा त्यामुळे अपेक्षाच राहते, कवीची प्रेमाची असोशीही तशीच राहते आणि वेदना आकांत वाढतच जातो.

पुरुषत्वातून स्त्रीत्वाचा शोध

            ‘स्त्रीला विभिन्न पातळ्यांवर समजून घेणे हाच मला पुरुषार्थ वाटतो.’ असे ग्रेस यांनी म्हटलेच आहे. त्यामुळे स्त्रीच्या सर्व रूपाचा शोध तर ते घेतातच, शिवाय सर्व अंगांनी ते शोध घेतात, अगदी शरीरावयवापासून ते तिच्या मेंदी-बिंदीपर्यंत! हा शोध इथेच थांबत नाही. आई आणि प्रेयसी यांच्याबद्दलची तीव्र असोसी त्यांना स्त्रीरुपाचा शोध स्वत:मध्येच घ्यायला लावते.

            मानसशास्राच्या मते, मानसिक पातळीवर प्रत्येकच पुरुषात एक स्त्रीत्वाचा पैलू (अॅनिमा) असतो. आणि स्त्रीत पुरुषत्वाचा पैलू अॅनिमस असतो. (जैविक पातळीवर इस्ट्रोजेन आणि इंड्रोजेन संप्रेरके आहेतच; आपल्या भारतीय मिथक कल्पनेत अर्धनारी नटेश्वर ही संकल्पना आहेच.) हा व्यक्तिमत्वाचा भाग असल्याने समग्र व्यक्तिमत्त्व कलेत जेव्हा प्रकटते, त्यावेळी हा पैलूही कलेत प्रकटतो. संतांच्या विराण्यातही आपल्याला हे दिसते. ज्यात, पुरुष भक्त स्त्रीरूप घेऊन परमेश्वराला प्रियकर मानतो. कवी ग्रेस यांच्या कवितेतही स्वत:च्या स्त्रीत्वाचा शोध दिसतो. त्याचे विश्लेषण डॉ. प्रमोद मुनघाटे यांनी केले आहे. (संध्याकाळच्या कविता: एक आकलन, दै. सामना, नागपूर, १२ डिसेंबर १९९९.) ग्रेस यांच्या प्रेमकवितेचा हा अनन्यसाधारण विशेष आहे.

            वळत वळत पावलांत

            वाट गुंतली पिशी

             किंवा

            माझ्या वक्षी

निजती पक्षी

अतुल सुखाची ही धारा

देह अनावर

निज मातीवर

            हिम वर्षावत ये वारा...या तिन्ही कडव्यात स्त्रीचे मनोगत आहे. पुरुष कवींच्या कवितात स्त्रीचे मनोगत येते, पण तेथे असा आपल्यातील स्त्रीचा शोध नसतो, तर ते नाट्यकाव्य असते. कवी, स्त्री पात्राच्या मुखातून बोलतो. इथे तशी बाह्य पात्रे नाहीत. ती कवीच्या अंतर्मनाच्या रंगमंचावरीलच आहेत. या कडव्यांत अनुक्रमे स्त्रीचा सखीसंवाद आणि आत्मसंवाद आहे. तो कवीनेच साधला आहे. कारण ते नाट्यगीत नाही. नाट्यगीतासाठी कवी आणि पात्र यांत द्वैत असावे लागते. कवीची वृत्ती बहिर्मुख असावी लागते आणि अनुभव बाह्य असावा लागतो. या कवितांत विषयाचे अद्वैत आहे, कवी अंर्तमुख आणि अनुभव आंतरिक आहे.

            उगीचच वाटत असते तुलाही आणि मलाहि,

            पाय ठेवूं तेवढी भूमि घसरून पडेल...

            तरीहि वाट हात जोडून उभी असते.

            हवी असते वाऱ्यालाही इतक्यात अंगाई

            म्हणून मांडतो मीहि; कमळांच्या पानांवर

            टिंबांचा खेळ...

            तुला निजविण्यासाठीं सांगितलेली एक कथा.

            इथे पहिल्या दोन ओळीत, तिच्या आणि त्याच्या पाय घरून पडण्याची पापभावना जागी होते. पुढच्याच दोन ओळीत हे व्दैत बाजूला पडते आणि कवी भोवतालच्या निसर्गाशी एकरूप होतो. त्याचवेळी हे भोवतालचे विश्व आपल्याकडे मातृप्रेमाची याचना करत आहे अशी जाणीव कवीला होते. त्याला आपले पोरकेपण आठवते. आपल्याप्रमाणेच वाऱ्यालाही मातृप्रेमाची गरज आहे असे जाणवते. पण कवीची आणि विश्वाची माता आहेच कुठे? पण मग कवीलाच मातृप्रेमाचा पान्हा फुटतो आणि तोच अंगाई-कथा सांगू लागतो. तोच विश्वाची माता होतो. कवीचे हे रूप खूप महत्त्वाचे आहे. अॅनिमाचा तो उत्तुंग आणि उदात्त आविष्कार आहे.

            अभावग्रस्त आणि पोरक्या कवीचे माता आणि विश्वमाता यांत रुपांतर होणे, ही निर्मितिप्रक्रियेतील अत्यंत विलोभनीय आणि प्रातिभ घटना आहे. इथे कवी संतपदाजवळ जातो. विश्वाचे आर्त समजून घेतो आणि स्वतःच विश्वासाठी अंगाईगीत गाऊ लागतो. दुभंगलेल्या मानसिक अवस्थेतूनही किती सौंदर्यपूर्ण रचना होऊ शकते त्याचे हे उत्तम उदाहरण आहे.

            मनोविकृतीकडे जाण्याची शक्यता असलेल्या अनुभवाला ग्रेसच्या अव्वल आणि अस्सल प्रतिभेने दिलेले हे सौंदर्यशिल्प आहे. खरेच प्रेमकवितेचे हे विलोभनीय स्वप्न ग्रेस यांनी दुर्बोधतेच्या संगमरवरातच लपवून ठेवले आहे;  ते आपण आपल्या सौंदर्यदृष्टीनेच शोधायाचे आहे.

 (टीप: सदर लेखातील सर्व काव्यओळी ‘संध्याकाळच्या कविता’ काव्यसंग्रहातील आहेत.)

पूर्वप्रसिद्धी : 

१. युगवाणी, कवी ग्रेस विशेषांक, संपा. अजय देशपांडे,  विदर्भ साहित्य संघ, नागपूर, २०१३

२. कवितेचा अंत:स्वर, डॉ. देवानंद सोनटक्के, पद्मगंधा प्रकाशन, पुणे,  २०१८ 

(सदर लेख 'ग्रेस : वेदना आणि सौंदर्य'  संपा. अजय देशपांडे , विजय प्रकाशन, नागपूर, २०१५ ग्रंथात समाविष्ट)